(چۆن تەماشای شانۆیەک بکەین) یەك: تیۆری وەرگرتن (هانز رۆبەرت یاوز) ڕۆلان پارت
(چۆن تەماشای شانۆیەک بکەین)
یەك: تیۆری وەرگرتن (هانز رۆبەرت یاوز)
ڕۆلان پارت
یەكێگە لە گرنگترین تیۆرەكانی پاش مۆدێرنە و لە ساڵی 1960 لە ئەڵمانیا سەری هەڵەداوە، زۆر كەس بە هاوتای تیۆری هەڵوەشاندنەوەگەرای دەبینن و هەندێكیش باوەڕیان وایە پێش ئەو سەری هەڵداوە، گرنگترین خاڵی ئەم تیۆرە ئەوەیە كە بونی وەرگری گەراندەوە بۆ پرۆسێسی داهێنان و بگرە كردی بە هاوتایەكی دانەبڕاوی پرۆسێسی داهێنان.
بەكورتی تیۆری وەرگر وەها تەماشای بەرهەمی ئەدەبی/هونەری دەكات كە ئەو نامەیەك بێت لەلایەن داهێنەرەوە بنێردرێت بۆ وەرگرەكەی و ئەوەش دوو پات دەكاتەوە كە وەرگر رۆڵێكی ئیجابی و كارای هەیە لە وەرگرتنی وتاردا، هەر ئەمەش نا بگرە بە داهێنەرەوەیەكی دیكەی دەق/بەرهەم دای دەنێت.
ئەم تیۆرە لە ئەڵمانیا لە ساڵی 1960 لە زانكۆی كۆنستانس سەری هەڵداوە لە لایەن دوو مامۆستای ئەو زانكۆیەوە بە ناوەكانی (هانز یاوز ، ڤۆڵڤانگ ئێیزر).
تیۆری وەرگرتن وەرگر وەك بەشێكی دتنەبراوی پرۆسێسی داهێنان دەبینێت هەر بۆیەش پێش مەرجی هەیە بۆ ئەو وەرگرە، بەجۆرێك كە دەبێت وەرگرێكی ڕۆشنفكربێت و ئەزمونداربێت تا بتوانێت لێكدانەوە و داهێنانەوەی هەبێت لەناو پرۆسێسی وەرگرتندا.
ئەبێ ئەوە بزلنین كە تیۆری وەرگر لە ژێر كاریگەری چەندین قوتابخانە و بیری فەلسەفیدا هاتوەتە بون كە كاریگەرترینیان ئەمانەن ( قوتابخانەی وێنەی ، فەلسەی دیاردەناسی ، تێۆری لێكدانەوە).
چوار دەستەواژە یان بنەمای گرنگ هەن لەتیۆری وەرگرتندا كە بە ئاشنابونیان دەتوانم بڵێم بە باشی ئاشنا دەبیت بە ئەم تیۆرە كە ئەوانیش ئەمانەن ( ئاستی پێشبینیەكان ، ئاستی جوانی ناسی ، پڕكردنەوەی بۆشایەكان، خوێنەری دیاریكراو)
یەكەم ( ئاستی پێشبینیەكان)
كۆمەڵێك چاوەڕوانی ئەدەبی و رۆشنبیریە كە وەرگر پێش و لەكاتی پرۆسێسی وەرگرتن و بینین و خوێندنەوەی بەرهەم خۆی پێ پڕچەك دەكات.
بەسادەی واتای ئەوەیە كە خوێنەر یاخود بینەر پێش خوێندنەوە یان بینینی نمایشێك یان دەقێك كۆمەووێك پێشبینی دیاری كراوی هەیە بۆ ئەو بەرهەمەی كە دەیەوێت بیبینێت یان وەری بگرێت، ئەم پێشبینیانە بەرەنجامی كۆمەڵێك ئەزمونی پێشوتری ئەوە و وەرگر بەم پێشبینی و چاوەروانیانەوە روبەروی بەرهەمە هونەری و ئەدەبیەكە دەبێتەوە و لە میانی پرۆسەی نمایشەكەدا گفتو گۆیەك لەنێوان پێشبینیە پێشوەختەكانی بۆ بەرهەمەكە و خودی بەرهەمەكە یان ئەوەی كە بەرهەم پێشكەشی دەكات درویت دەبێت كە ناوی لێنراوە ( ئاستی دەق/یان بەرهەم).
ئێستا ئێمە دوو ئاستمان هەیە ( ئاستی پێشبینیەكان، كە ئەمە هی وەرگرە) لەگەڵ ( ئاستی دەقـ/یان بەرهەم كە ئەمە هی نمایش یان دەقەكەیە) و لەمیانی بەریەك كەوتنی ئەم دوو ئاستەدا دوو شت رو دەدات، یان ئەوەتا كە پێشبینیەكان هاوتا و هاوشێوەی ئاستی دەق/یان بەرهەم دەبێت و لێرەدا وەرگر هەست بەرازیبون لە خود و بەرهەم دەكات، بەڵام بەرهەمە هونەری/یان ئەدەبیەكە هیچ شتێكی تازەی نەهێناوەتە بوون لەم حاڵەتەدا. لە حاڵەتی دووەمدا كە پێی دەوترێت (شۆك) ئەوكاتەیە كە ئاستی پێشبینیەكان بەر دژێك دەكەوێت لە ناو ئاستی بەرهەم/یان دەق دا و لەم حاڵەتەدا ئاستی پێشبینیەكانی وەرگر یان ئاستی بەرهەم پێچەوانەی یەك دەبن و وەرگر توشی شۆك دەووێت و ئەوەی كە رودەدات ئەوەیە كە سەرلەنوێ دارشتنەوە بۆ ئاستی پێشبینیەكانی وەرگر دەكرێتەوە تا بتوانێت هاوشانی ئاستی بەرهەمەكە بڕواتەوە.
ئەم پرۆسێسە دوو خاڵی زۆر گرنگی دیكە دەهێنێتەوە بوون كە ئەوانیش ( كاریگەری جوانیناسی بەرهەم/یان دەقە لەسەر وەرگر ، هاوكاری لە نوسینەوەی مێژوی نوێی هونەر و ئەدەب)ە.
بۆ ئەوەی ئەم باسە رونتر و سادەتر بكەمەوە نمونەیەكی بۆ دەهێنمەوە ( تۆ دەڕۆیت بۆ تەماشاكردنی كارێكی شانۆی كە دەرهێنەرەكەی شوان كەریمە و بەرهەمەكانی پێشوتری شوان كەریم ت دیوە ، ئاستی پێشبینیەكانت لەسەر بینینەكانی پێشوت پێت دەڵێت كە تۆ دەرۆیتە ژوەرەوە و نمایشێكی وتارئامێزی هەستەكی وجودی دەبینیت كە گرفتەكانی مرۆڤ سەنتەری نمایشەكەیە، لە سەرەتای بینینی نمایشەكەوە یەكێك لەم دوانە روو دەدەن ، یان ئەوەتا ئتستەكان هاوتا دەبن و نمایشێكی هەستەكی وتار ئامێز دەبینی و هەست بە دڵخۆشی و رازی بون دەكەیت، بەڵام لەم حاڵەتەدا شوان كەریم هیچ شتێكی تازەی نەكردووە. بەڵام ئەگەر برۆیت بۆ سەیری نمایشی شوان و نمایشێكی داستانی ببینیت كە مرۆڤ تێیدا پاسیفە و واتاریش تێیدا وتارێكی ئەقڵانیە و دژ بە هەستە ئا لەم كاتەدا ئاستی پێشبینیەكانت توشی شۆك دەبێت و ئەم شۆكە ئاستی چاوەروانیەكانمان دەگۆڕێت ، هانز یاوس دەڵێ " گۆرانكاری لە ئاستی چاوەروانیەكان، دەستپێكی گونجاندنە لەگەڵ پێشبینیە نوێیەكان و لەلایەكی دیكەوە ئەم شۆكە كە ئاستی پێشبینیەكان توشی دەبێت ئیدی مێژویەكی نوێ بۆ ئەو بەرهەمە/یان دەقە دەنوسێثتەوە." نمونەكە رونە ئیدی لە دوای ئەو نمایشەوە من شوان وەك نوسەرێكی هەست بزوێن ناناسم و نمایشەكانی وانابینم مرۆڤ سەنتەریەتی ، ئیدی من شوان وەك نوسەرێكی داستانی ئەناسم و ئەمەش دەبێتە دەست پێكی مێژویەكی نوێ بۆ ئاستی پێشبینیەكانم بۆ شانۆی شوان كەریم).لە مێژوی ئەدەبی وز هونەری جیهانیشدا هەمان نمونە راستە بۆ ئەو بینەرانەی كە یەكەم جار رۆشتن بۆ تەماشا كردنی نمایشی (بەدەم چاوەروانی گۆدۆ)ی ساموێل بیكیت و ئەو شۆكەی لە ئاستی پێشبینیەكانی ئەوان درا بووە دەست پێكی نوسینەوەی مێژویەكی نوێ بۆ ئەدەب و هونەری ( بێهودە).
هانز یاوس دەڵێت ( میژوی ئەدەب/هونەر ئابەم شێوازە بونیاد نراوە : ئاستێكی پێشبینی كراوی دیاری كراو ، تێكشكاندنی ئەو ئاستە ، گۆڕینی ئاستی پێشبینیەكان). هانز یاویس بیرۆكەی ئاستی پێشبینیەكانی لە بیر و بۆچونەكانی رەخنەگری هێرمۆنتیكی ئەڵمانی ( گادامێر)ەوە وەرگرتووە، كاتێ گادامێر ئاماژەی بەوە دابوو كە تێگەشتنی پێشوەختەهەیە لەمیانی پرۆسێسی بەفیكركردنی هێرمۆنتیكادا. هانز یاویس دەڵێ كە سێ پێكهێنەری سەرەكی هەن بۆ بنیادنانی ئاستی پێشبینیەكان كە ئەوانیش ( یەك "رەگەزدیاری كردن" دوو " هاوتابوون" سێ "خەیاڵكردن")
یەك / رەگەز دیاریكردن: واتاكەی ئەوەیە كە وەرگر پێش پرۆسێسی وەرگرتن رەگەزی ئەو چەشنە ئەدەبی/هونەریە دیاری دەكات كە دەیەوێت بیبینێت و وەری بگرێت ( بۆنمونە كاتێ دەچێ بۆ بینینی نمایشكێكی شانۆی پێش وەختە لەلای خۆی رەگەزەكانی نمایشی شانۆی لای خۆیدیاری دەكات و دەزانێ كە دەچێتە هۆڵێك و دادانیشێت و ئەكتەر كێیە و هتد.)
دوو / هاوتابوون : ئەمەیان وابەستەیە بەو بەرهەم و نمایشانەی كە پێش ئەم بەرهەمە و یان لەكاتی ئەم بەرهەمەدا دێنە بوون و وەرگر بەبێ ویست و بەویستی خۆی جۆرە لە هاتایەك لەنێوانیاندا دروست دەكات لە ئاستی پێشبینیەكانی( بۆنمونە تۆ پێش ماوەیەك نمایشێكی شانۆیت دیبێت و ئێستا بتەوێت نمایشێكی دیكە ببینی لە ویستتدا جۆرە هاوتایەك بۆ ئاستی پێشبینیەكانت دروست دەبێت، ئیدی ئەگەر نمایشەكەی پێشوتر باش بوبێت باشترت دەوێت ..)
سێ / خەیاڵكردن : وەرگر باش دەزانێت كە زمانی ئەدەب/بەرهەم جیاوازە لە زمانی ڕۆژانەی، بۆیە وەرگر بەم ئەندێشە پێشوەختەوە روبەروی بەرهەمی هونەری و ئەدەبی دەبێتەوە ئاستی پێشبینیەكانی پێی دەڵێت كە ئەو دەبێت خۆی بۆ بیستن یان خوێندنەوە یان وەرگرتنی زمانێكی نوێ ئامادە بكات.
حاڵێكی گرنگ هەیە لەسەر ئاستی پێش بینیەكان ئەوەیە كە دوو ئاستی پێش بینی هەیە ، یەكێكیان پێش وەختەیە و ئەوەیە لەسەرەوە باسمانكرد، ئەوی دیكەیان لە كاتی پرۆسەی وەرگرتن یان نمایشدایە " هەندێ لە رەخنەگرەكان ناویان ناوە ئاستی پێشبینی درامی" وەك وتم ئەم ئاستی پێشبینیە لە سەرەتای دەستپێكردنی پرۆسەی وەرگرتنەوە دەست پێدەكات و وەرگر تێكەڵ دەبێت لەگەڵ روداوەكان و لەگەڵ تێكەڵ بونی بەروداوەكان ئاستێكی پێشبینی بۆ نمایشەكەی بەرامبەرای دادەنێت و هەندێك جار خاڵی كۆتایشی دیاری دەكات ( لە شانۆدا یەكەم كەس ئەم كارەی كردووە وەك پرۆسەی بەرهەم واتە ئاراستەكردنی ئاستی چاوەروانییكانی وەرگر پێرتۆڵد برێشت بووە، بۆیە برێشت هیچ كاتن لەسەر پۆستەری تمایشەكانی نەیدەنوسی نوسەر بەڵكو دەینوسی " دراماتۆرگ"). ئەم پرۆسێسانەی كە بامكرد لە ئاستی پێشبینی دا بە شێوازێكی كارلێكی بەردەوام بەردەوام دەبن و وا لە وەرگر دەكەن كە هەمیشە لە بنیادنانی ئاستی پێشبینی نوێدابێت و ئاستی كۆن تێك بشكێنێت و ئەمەش رۆڵیكی ئەكتیڤ و چالاك بەوەرگر دەبەخشێت لە پرۆسەی جوانیناسی و بەرهەم هێنانی ئەدەب/هونەردا.
دووم(ئاستی جوانی ناسی)
فۆرمالیستەكان باوەریان وبو كە جوانی ناسی لە هونەر و ئەدەب دا نایەتە بوون ئەگەر نامۆبوون لە زماتدا درەست نەكرێت ، نامۆبوون لە زماندا واتە بەكار هێنانی دژ بەو شێوازەی كە خەڵك پێی ئاشنایە. هانز یاوز سودی لە بابەتە بینین و وتی " نرخی جوانی ناسی لە بەرهەمی هونەری و ئەدەبیدا لە و ئاستەدا دیاری دەكرێت كە دەكەوێتە نێوان نمایش و ئاستی پێشبینیەكانی وەرگر بۆ ئەو بەرهەمە) ئەمەشی ناو نا ئاستی جوانی ناسی. بەبروای یاوز نرخی جوانی ناسی لەكاتی هاوتا بون یان نەبونی ئەم ئاستەدا نامێنێت و ئەگەر هەبێت و تا زیاتریش بێت ئەوا بنەمای جوانی ناسی لەناو بەرهەم و لای وەرگر زیاتر دەبێت. بەواتایەكی دیە (هەرچەندە بەرهەمی ئەدەبی و هونەری دور بكەوێتەوە لە شێوازی ئاشنا و باو بەخەڵك، هێندەش ئاستی جوانیناسی ئەو بەرهەمە زیاتر دەبێت) ئەمەش دەمان بەستێتەوە بە خاڵی یەكەمەوە كە دەمان وت هەرچەندە ئاستی پێش بینیەكان و ئاستی بەرهەم جیاوازبێت ئاواش كار دەكات بۆ بونیاد نانی ئاستی نوێ و بنەمای نوێ ، ئەم ئاست و بنەما نوێیەش دەبنە بنچینەی دروست بونی شێوازێكی نوێ لە(هونەر و ئەدەب)دا.
لە بەشی دووەم باس لە تیۆری وەرگرتن لای ( ڤۆڵڤانگ ئێیزر) دەكەم .
